మౌర్య సామ్రాజ్యం – భారతదేశాన్ని ఏకం చేసిన మొదటి మహా సామ్రాజ్యం

నమస్కారం మిత్రులారా! ఈరోజు మనం భారతదేశ చరిత్రలో అతి ముఖ్యమైన అధ్యాయం గురించి మాట్లాడుకుందాం. మౌర్య సామ్రాజ్యం గురించి మీరందరూ విన్నే ఉంటారు కదా! ఇది భారతదేశాన్ని మొట్టమొదటిసారిగా ఒకే పాలన కింద ఏకం చేసిన గొప్ప సామ్రాజ్యం. చంద్రగుప్త మౌర్యుడు స్థాపించిన ఈ సామ్రాజ్యం, అశోకుడి కాలంలో అత్యంత విస్తృతమైంది.

మౌర్యుల కాలంలో భారతదేశం బంగారు యుగాన్ని చూసింది. వ్యాపారం, కళలు, విద్య అన్నీ బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. ప్రజలు సుఖసంతోషాలతో జీవించారు. ఈరోజు మనం ఆ మహత్తర సామ్రాజ్యం ఎలా ఏర్పడింది, ఎలా అభివృద్ధి చెందింది, దాని ప్రత్యేకతలు ఏమిటి అనే విషయాలు తెలుసుకుందాం.

మౌర్య సామ్రాజ్య స్థాపనకు దారితీసిన పరిస్థితులు

అలెగ్జాండర్ దాడి తర్వాత ఉత్తర భారతదేశంలో చాలా గందరగోళం నెలకొంది. చిన్న చిన్న రాజ్యాలు ఒకదానితో ఒకటి పోట్లాడుకుంటున్నాయి. నంద రాజవంశం పాలన ప్రజలకి నచ్చడం లేదు. పన్నులు ఎక్కువగా ఉన్నాయి. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో చాణక్యుడు, చంద్రగుప్తుడు కలిసి మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించడానికి ప్లాన్ చేశారు.తక్షశిల నుండి పాటలీపుత్రం వరకు ప్రజలంతా మార్పు కోరుకుంటున్నారు. ఈ సమయంలో చాణక్యుడి మార్గదర్శకత్వంలో చంద్రగుప్తుడు సైన్యాన్ని సమకూర్చుకున్నాడు. ప్రజల మద్దతు కూడగట్టుకున్నాడు. నంద రాజుని ఓడించి మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. ఇది క్రీ.పూ. 321లో జరిగింది.

చంద్రగుప్త మౌర్యుడి విజయాలు – రాజ్య విస్తరణ

చంద్రగుప్తుడు మొదట నంద రాజ్యాన్ని జయించాడు. తర్వాత ఒక్కొక్కటిగా చిన్న రాజ్యాలను తన పాలనలోకి తెచ్చుకున్నాడు. చాణక్యుడి ఆలోచనలతో, వ్యూహాలతో ముందుకు సాగాడు. అలెగ్జాండర్ సేనాని సెల్యూకస్‌ని కూడా ఓడించాడు. దీంతో వాయవ్య భారతదేశం కూడా మౌర్య సామ్రాజ్యంలో కలిసిపోయింది. ఆయన కాలంలోనే మౌర్య సామ్రాజ్యం ఉత్తరాన హిమాలయాల నుండి దక్షిణాన కర్ణాటక వరకు విస్తరించింది.చంద్రగుప్తుడి పాలనలో ప్రజలు సుఖంగా ఉన్నారు. వ్యాపారం బాగా పెరిగింది. మేగస్తనీస్ అనే గ్రీకు రాయబారి రాసిన ‘ఇండికా’ పుస్తకం ద్వారా ఆ కాలపు సమాజం గురించి తెలుస్తుంది. రోడ్లు, ఇళ్ళు, దుకాణాలు అన్నీ చక్కగా ఉండేవి. పాటలీపుత్రం నగరం ప్రపంచంలోనే అందమైన నగరాల్లో ఒకటిగా పేరు పొందింది.

బిందుసారుడి పాలన – సామ్రాజ్య పటిష్టత

చంద్రగుప్తుడి తర్వాత అతని కొడుకు బిందుసారుడు రాజయ్యాడు. తండ్రి సాధించిన విజయాలను కాపాడుకోవడమే కాకుండా, సామ్రాజ్యాన్ని మరింత బలపరిచాడు. దక్షిణ భారతదేశంలో మైసూరు ప్రాంతం వరకు తన పాలన విస్తరించాడు. ‘అమిత్రఘాత’ అనే బిరుదు పొందాడు, అంటే శత్రువులను నాశనం చేసేవాడు అని అర్థం.బిందుసారుడి కాలంలో విదేశీ వ్యాపారం బాగా పెరిగింది. ఈజిప్ట్, సిరియా వంటి దేశాలతో వాణిజ్య సంబంధాలు ఏర్పరచుకున్నాడు. కళలు, సాహిత్యం అభివృద్ధి చెందాయి. ప్రజల సంక్షేమం కోసం చాలా పనులు చేశాడు. ఇరవై ఐదు సంవత్సరాలు పాలించిన తర్వాత తన కొడుకు అశోకుడికి రాజ్యాన్ని అప్పగించాడు.

అశోకుడి ఆరంభ కాలం – కళింగ యుద్ధం

అశోకుడు సింహాసనం ఎక్కినప్పుడు మౌర్య సామ్రాజ్యం చాలా శక్తివంతంగా ఉంది. అయినా కళింగ రాజ్యం (ఇప్పటి ఒడిశా) స్వతంత్రంగా ఉంది. దానిని జయించడానికి అశోకుడు పెద్ద యుద్ధం చేశాడు. ఈ యుద్ధంలో లక్షలాది మంది చనిపోయారు. నదులు రక్తంతో ఎర్రబడ్డాయి. చాలా మంది అనాథలయ్యారు.కళింగ యుద్ధం అశోకుడి జీవితాన్ని మార్చేసింది. యుద్ధంలో జరిగిన విధ్వంసాన్ని, మరణాలను చూసి ఆయన మనసు మారింది. యుద్ధాలు మానేసి శాంతి మార్గాన్ని ఎంచుకున్నాడు. బౌద్ధ ధర్మాన్ని స్వీకరించాడు. ఆ తర్వాత ప్రజల సంక్షేమం కోసం, ధర్మ ప్రచారం కోసం తన జీవితాన్ని అంకితం చేశాడు.

మౌర్య పాలన విధానం – అడ్మినిస్ట్రేషన్

మౌర్యుల పాలన విధానం చాలా ప్రత్యేకమైనది. రాజ్యాన్ని చిన్న చిన్న ప్రాంతాలుగా విభజించి పాలించేవారు. ప్రతి ప్రాంతానికి ఒక గవర్నర్ ఉండేవాడు. పన్నుల వసూలు, భద్రత, న్యాయం అన్నీ క్రమబద్ధంగా జరిగేవి. చాణక్యుడి ‘అర్థశాస్త్రం’ ప్రకారం పాలన సాగేది.ప్రజల సమస్యలు తెలుసుకోవడానికి ప్రత్యేక అధికారులు ఉండేవారు. వారిని ‘ధర్మ మహామాత్రులు’ అనేవారు. వ్యవసాయం, వ్యాపారం బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. రహదారులు, వంతెనలు కట్టించారు. పన్నులు ఎక్కువ కాకుండా చూసేవారు. ప్రజలు సుఖంగా జీవించారు.

మౌర్య కాలపు ఆర్థిక వ్యవస్థ – వాణిజ్యం

మౌర్య కాలంలో వ్యాపారం, వాణిజ్యం బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. రైతులు వ్యవసాయం చేసేవారు. చేతివృత్తుల వారు రకరకాల వస్తువులు తయారు చేసేవారు. వర్తకులు దూర ప్రాంతాలకు వెళ్ళి వాణిజ్యం చేసేవారు. రోడ్లు, రేవులు బాగా అభివృద్ధి చేశారు. దీంతో వ్యాపారం సులభమైంది. బంగారు నాణేలు, రాగి నాణేలు వాడేవారు. పన్నులు తక్కువగా ఉండడంతో ప్రజలు సంతోషంగా ఉన్నారు.

విదేశాలతో కూడా వాణిజ్యం జరిగేది. రోమ్, ఈజిప్ట్, గ్రీస్ వంటి దేశాలకు భారతీయ వస్తువులు ఎగుమతి అయ్యేవి. వస్త్రాలు, మసాలా దినుసులు, రత్నాలు ప్రధాన ఎగుమతులు. విదేశీ వర్తకులు భారతదేశానికి వచ్చి వ్యాపారం చేసేవారు. పాటలీపుత్రం, తక్షశిల వంటి నగరాలు ప్రధాన వాణిజ్య కేంద్రాలుగా ఉండేవి.

విద్య – సంస్కృతి – కళలు

మౌర్య కాలంలో విద్య చాలా అభివృద్ధి చెందింది. తక్షశిల విశ్వవిద్యాలయం ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి పొందింది. వేల మంది విద్యార్థులు అక్కడ చదివేవారు. వైద్యం, గణితం, ఖగోళశాస్త్రం వంటి విషయాలు నేర్పేవారు. నాలంద విశ్వవిద్యాలయం కూడా ప్రసిద్ధి చెందింది. అశోకుడు బౌద్ధ విద్యను ప్రోత్సహించాడు.కళలు బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. శిల్పం, చిత్రలేఖనం, సంగీతం అన్నీ వర్ధిల్లాయి. అశోక స్తంభాలు, స్తూపాలు నేటికీ ఆ కాలపు కళా వైభవాన్ని చాటుతున్నాయి. నృత్యం, నాటకం వంటి కళలు ప్రజలను అలరించేవి. సాహిత్యం కూడా బాగా అభివృద్ధి చెందింది.

మౌర్యుల సైనిక వ్యవస్థ

మౌర్యుల సైన్యం చాలా బలమైనది. లక్షలాది మంది సైనికులు, వేల ఏనుగులు, గుర్రాలు ఉండేవి. సైన్యంలో ఎన్నో విభాగాలు ఉండేవి. కాల్బలం, అశ్వదళం, గజదళం, రథదళం అని నాలుగు రకాలుగా విభజించి ఉండేది. ప్రతి విభాగానికి ఒక సేనాధిపతి ఉండేవాడు. యుద్ధ సామగ్రి తయారీకి ప్రత్యేక కర్మాగారాలు ఉండేవి.సైనికులకు మంచి శిక్షణ ఇచ్చేవారు. వారికి జీతాలు, భత్యాలు ఇచ్చేవారు. సరిహద్దు భద్రతకు ప్రత్యేక దళాలు ఉండేవి. నౌకాదళం కూడా ఉండేది. నదులు, సముద్రాల్లో రక్షణ కోసం ఈ నౌకాదళం ఉపయోగపడేది. ఇంత పెద్ద సైన్యం ఉండడం వల్లే మౌర్యులు తమ సామ్రాజ్యాన్ని కాపాడుకోగలిగారు.

మౌర్య కాలపు నగరాలు – వాస్తుశిల్పం

మౌర్యుల రాజధాని పాటలీపుత్రం అద్భుతమైన నగరం. కోటగోడలు, భవనాలు చాలా అందంగా కట్టారు. రాజప్రాసాదం బంగారు అలంకరణలతో మెరిసిపోయేది. వీధులు విశాలంగా ఉండేవి. మార్కెట్లు, పార్కులు, ఆటస్థలాలు ఉండేవి. పట్టణ ప్రణాళిక చాలా బాగుండేది.మౌర్యుల కాలంలో స్తూపాలు, విహారాలు చాలా కట్టారు. సారనాథ్ స్తూపం, సాంచీ స్తూపం ప్రసిద్ధి చెందాయి. అశోక స్తంభాలు నేటికీ నిలిచి ఉన్నాయి. రాతిని చెక్కి అందమైన శిల్పాలు చేశారు. గుహలలో కూడా మందిరాలు నిర్మించారు. ఈ కట్టడాలు మౌర్యుల వాస్తుశిల్ప నైపుణ్యాన్ని తెలియజేస్తాయి.

మౌర్య సామ్రాజ్య పతనం – వారసత్వం

అశోకుడి తర్వాత మౌర్య సామ్రాజ్యం బలహీనపడింది. అతని వారసులు సమర్థవంతంగా పాలించలేకపోయారు. రాజకుటుంబంలో కలహాలు వచ్చాయి. చిన్న చిన్న రాజ్యాలు స్వతంత్రం ప్రకటించుకున్నాయి. పుష్యమిత్ర శుంగుడు చివరి మౌర్య చక్రవర్తిని చంపి శుంగ వంశాన్ని స్థాపించాడు. ఇలా క్రీ.పూ. 185లో మౌర్య సామ్రాజ్యం అంతమైంది.అయినప్పటికీ మౌర్యుల వారసత్వం చాలా గొప్పది. వారు భారతదేశాన్ని ఏకం చేసి, సుసంపన్నమైన పాలనను అందించారు. వారి కాలంలో కళలు, విద్య, వాణిజ్యం బాగా అభివృద్ధి చెందాయి. అశోకుడి ధర్మ సందేశం ప్రపంచానికి మార్గదర్శకమైంది. నేటికీ మన జాతీయ చిహ్నంగా అశోక స్తంభం శిరోభాగం ఉండడం మౌర్యుల ప్రభావాన్ని తెలియజేస్తుంది